دو اسم معروف این سوره حمد» و فاتحة الکتاب» است، که به نظر وجه تسمیه آن نیز روشن است. اسم دیگری که برای خود من جالب بود عنوان سبع المثانی» است. به نظر می‌آید سبع» به هفت آیه این سوره اشاره دارد و مثانی» نیز ظاهراً بر دو وجه است. یکی این‌که آیات سوره حمد بعد از آیات سوره علق نازل شده‌اند و از لحاظ آغاز، دومین سوره است (هرچند که این سوره از لحاظ زمان پایان، نخسین سوره‌ی کامل‌شده قرآن است). و دومین وجه مثانی» نیز مربوط به محل نزول سوره حمد است. بعضی منابع گفته‌اند که سوره حمد هم در مکه و هم در مدینه بر پیام‌بر اکرم (ص) نازل شده است.
به سراغ اولین آیه قرآن برویم، آیه‌ای که میان گروه‌های مختلف مسلمین در آیه بودن‌ش اختلاف نظر هست. آیه شریفه:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
از مجموع حرف‌ها این نتیجه حاصل میشود که شیعیان این عبارت را جزو سوره‌های قرآن می‌دانند و آن را یک آیه حساب می‌کنند. البته اگر دقت کنید، می‌بینید که در قرآن‌های موجود، غیر از سوره اول، در باقی سوره‌ها بسم الله الرحمن الرحیم» شماره آیه نخورده است و شاید این برای هماهنگی میان همه قرآن‌های منتشر شده باشد. و اِلا ائمه معصوم در سوره نماز‌های‌شان بسم الله را می‌خوانده‌اند و منایع دیگر شیعی نیز همین موضوع را تأیید می‌کند.
حالا نکات آیه را به ترتیب عرض می‌کنم:
اللَّهِ
- نمایان‌گر ذات مستجمع جمع صفات الهیه (این را خودم هم نفهمیدم! :))
- ریشه آن یا از اِلٰه» و یا از واله».
- در حالت اول اِلٰه بر وزن فِعال است و معنای مفعول درخودش دارد. معنا میشود: ذات شایسته پرستش که کامل از جمیع جهات است.
- در حالت دوم واله معادل حیران و عاشق است و معنا میشود: کسی که عقل‌ها در مقابل ذات‌ش حیران‌اند.
- درواقع اَلاِلٰه بوده است که الف وسط حذف شده و به الله تغییر شکل یافته است.
- این واژه ترجمه ندارد و واژه‌ی خداوند (به معنی صاحب)، تنها یک شأن از شئون الله است. خدا نیز که از خودآی می‌آید، تنها توصیفی از اوست.
الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
- هر دو واژه از ریشه رحمت»اند، اما دو نوع متفاوت از رحمت.
- رحمن بر وزن فَعلان با مفهوم کثرت و زیادی است (رحمت عام).
- رحیم بر وزن فَعیل با مفهوم ثبات و دوام است (رحمت خاص).
به نظرم برای این آیه مهم همین مقدار کفایت می‌کند. ان‌شاء‌الله باقی آیات سوره حمد را رفته رفته به همین شکل منتشر خواهم کرد.
درباره این سایت